فضل بن سهل (دائرة‌المعارف‌مؤلفان‌اسلامی)ابوالعباس فضل بن سهل سرخسی (۱۵۴-۲۰۲ق)، وزیر مامون عباسی که از ذوق شعری، هوش، زیرکی، بلاغت و فصاحت خاصی برخوردار بود و در ستاره‌شناسی نیز مهارت داشت. سرانجام مامون از ترس به خطر افتادن حکومت و خلافت‌اش دستور قتل وی را داد. ۱ - معرفی اجمالیابوالعباس فضل بن سهل بن عبدالله سرخسی، مشهور به ذوالریاستین، در سال ۱۵۴ق در سرخس متولد شد، اما بر اساس گزارش طبری که می‌گوید: عمر وی به هنگام مرگ شصت سال بود، ولادت وی باید در سال ۱۴۲ق رخ داده باشد. وی از اشراف زادگان ایرانی بود و پدرش سهل در زمان هارون الرشید (خلافت ۱۷۰-۱۹۳ق) اسلام آورد و به دستگاه یحیی بن خالد برمکی پیوست و پسرانش فضل و حسن نیز به خدمت جعفر بن یحیی درآمدند و در نهایت، فضل به واسطه جعفر برمکی از خواص مامون (خلافت ۱۹۸-۲۱۸ق) گردید. به گفته خطیب بغدادی، زمانی که فضل بن سهل تصمیم به اسلام آوردن گرفت، کراهت داشت از اینکه به دست هارون و مامون مسلمان شود، از این‌رو در روز جمعه‌ای به تنهایی به مسجد جامع رفت، غسل کرد و لباس مسلمانی پوشید، ولی بنابر روایتی که ذهبی آورده، در سال ۱۹۰ق به دست مامون اسلام آورد و از شیعیان بود. ۲ - شخصیتشیخ طوسی او را در زمره اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) برشمرده است. وی دارای حدیث مسندی نیز می‌باشد که آن را از یحیی بن خالد برمکی نقل، و طاهر بن حسین از او روایت کرده است. وی که از ذوق شاعری، هوش، زیرکی، بلاغت و فصاحت خاصی برخوردار بود و در ستاره‌شناسی نیز مهارت داشت. ۳ - وزارت و فرماندهیفضل به وزارت مامون رسید و در بسیاری از امور حکومت و مملکت طرف مشورت او قرار گرفت. او که در مدت اندکی به جایگاه و منزلتی خاص نزد خلیفه نایل شده بود، پس از به قتل رسیدن علی بن عیسی بن ماهان و عبدالرحمان بن جبلة انباوی از فرماندهان لشکر امین به دست طاهر ذوالیمینین، به حکومت و امارت همدان تا دریای خزر و گرگان و خلیج فارس و سرحدات هند رسید. او بدین‌گونه هم ریاست وزیران و دیوان و هم فرماندهی لشکریان مامون را عهده‌دار بود و بدین‌سبب به ذوالریاستین شهرت یافت. ۴ - تالیفاتتالیفی به نام الاختیارات که در موضوع شناخت اوقات و ایام و نجوم بوده، از آثار اوست. ۵ - قتلسرانجام مامون به دلیل زیرکی و شجاعت خاص و آوازه‌ای که فضل به دست آورده بود، نتوانست او را تحمل کند و چون حکومت و خلافت را در خطر دید، تصمیم به قتل وی گرفت و بدین‌منظور دایی خویش، غالب اسود را به همراه جمعی دیگر برای کشتن او به سرخس فرستاد و آنان وی را در ۶۰ سالگی به سال ۲۰۲ق در حمام سرخس به قتل رساندند. [۲۴]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج۷، ص۱۰۱۴۸.
۶ - پانویس۷ - منبع• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، ج۱، ص۶۱۰، برگرفته از مقاله «فضل سرخسی». رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 202 (قمری) | زادگان سال 154 (قمری) | شخصیت‌های قرن 2 (قمری) | شخصیت‌های قرن 3 (قمری) | کارگزاران خلفای عباسی | مؤلفان قرن 2 (قمری) | منجمان قرن 2 (قمری) | منجمان قرن 3 (قمری) | مولفان قرن سوم | وزیران خلفای عباسی
|